Глябальны пераход да дэмакратыі, які пачаўся ў сярэдзіне 70-ых гадоў ХХ стагодзьдзя, і, асабліва, палітычныя й эканамічныя пераўтварэньні ў краінах Усходняй Эўропы й былога СССР, прыцягваюць пільную ўвагу да праблемы нацыяналізму й ягонай ролі ў гэтым працэсе. Многія сучасныя дасьледчыкі зь лібэральнага й сацыял-дэмакратычнага лягераў лічаць, што выбух нацыяналізму й распад раней устойлівых фэдэратыўных дзяржаваў у гэтым рэгіёне плянэты ствараюць пагрозу дэмакратызацыі, узводзяць новыя непераадольныя бар’еры між стабільнымі сыстэмамі Заходняй Эўропы й непрадказальнымі этнацэнтрысцкімі дзяржавамі Ўсходняй і Паўднёвай Эўропы. Звычайна ў якасьці прыкладаў нэгатыўнага разьвіцьця падзеяў прыводзяць былую Югаславію, а таксама новыя незалежныя краіны, якія ўтварыліся на руінах Савецкага Саюзу.
Зь іншага боку, існуе пункт погляду, што на этапе пераходу ад дыктатарскіх рэжымаў да дэмакратычных cыстэмаў нацыяналізм ня толькі не перашкаджае, але, наадварот, спрыяе кансалідацыі грамадзянскіх супольнасьцяў і ўмацаваньню cамастойных дзяржаўных інстытутаў, безь якіх рух да народаўладзьдзя зьяўляецца ў прынцыпе немагчымым. Многія народы Ўсходняй Эўропы ў працэсе сыстэмных пераўтварэньняў павінны былі адначасова вырашаць і праблему дзяржаўнага будаўніцтва; барацьба за дэмакратыю для іх супала з барацьбой за незалежнасьць супраць імпэрскай улады. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што шырокія дэмакратычныя рухі й арганізацыі ў гэтых краінах аказаліся ў той самы час і нацыяналістычнымі.
Праблема ўзаемадзеяньня нацыяналізму й дэмакратыі ў пераходных краінах ня можа быць вырашана без разгляду больш фундамэнтальнай праблемы: як і калі ўзьнікае нацыяналізм, што ён уяўляе сабой як ідэйна-палітычная плынь, якія ўзаемадачыненьні гістарычна складваюцца між нацыяналізмам і іншымі ідэалёгіямі; у якіх формах выступаў раньні й выступае сучасны нацыяналізм. Наш артыкул зьяўляецца спробай адказу на гэтыя пытаньні, з улікам той дыскусіі аб ролі нацыяналізму ў працэсе сыстэмнай трансфармацыі посттаталітарных краінаў, якая вядзецца цяпер сярод спэцыялістаў у гэтай сфэры.
Этнас і этнічныя канфлікты
Вызначэньне нацыяналізму немагчымае без вызначэньня нацыі, а для гэтага, у сваю чаргу, трэба высьветліць сэнс такіх паняцьцяў, як этнас (ethnicity) і этнічная група (ethnic group). Адзін з найбуйнейшых дасьледчыкаў у галіне сучаснай тэарэтычнай сацыялёгіі Энтані Гідэнз лічыць, што паняцьце „этнас характарызуе культурную практыку й погляды, якія ўласьцівыя пэўнай супольнасьці людзей. Чальцы этнічнай групы разглядаюць сябе як адрозных у культурным пляне ад іншых груповак грамадзтва й разглядаюцца іншымі ў якасьці такіх. Этнасы адрозьніваюцца адзін ад аднаго многімі рысамі, але найбольш важнымі зьяўляюцца адрозьненьні ў мове, гістарычнай практыцы, паходжаньні (рэальным ці ўяўным), рэлігіі, стылях адзеньня ці ўпрыгожаньняў”.
Этнічныя адрозьненьні рэдка бываюць „нэўтральнымі”. Як правіла, яны суправаджаюцца істотнай няроўнасьцю этнасаў адносна разьмеркаваньня ўлады й багацьця ў грамадзтве й часта вядуць да антаганізму ў іхных узаемадачыненьнях. Канфлікты паміж этнічнымі групамі ёсьць унівэрсальнай зьяваю й тлумачацца дзьвюма асноўнымі групамі фактараў: сацыяльна-псыхалягічнымі й гістарычнымі.
Да першага тыпу адносяцца канфлікты, зьвязаныя з этнацэнтрызмам, групавой замкнёнасьцю й разьмеркаваньнем рэсурсаў. Этнацэнтрызму ўласьцівая тэндэнцыя ацэньваць культуру іншых з пункту погляду сваёй культуры й „вера чальцоў групы ў цэнтральнасьць, правільнасьць і перавагі сваёй супольнасьці й, адпаведна, адмова вартасьцяў іншых супольнасьцяў”. Фактычна ўсе культуры ў той ці іншай ступені этнацэнтрычныя. „Ня нашы” часта ацэньваюцца як варожыя нам барбары, маральна й разумова непаўнавартасныя людзі. Менавіта так прадстаўнікі асноўных цывілізацыяў глядзяць на чальцоў невялікіх культурных утварэньняў. Гэта крыніца шматлікіх этнічных сутыкненьняў на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва.
Этнацэнтрызм і групавая замкнёнасьць часта ідуць побач. Замыканьне азначае такі працэс, пры дапамозе якога групы падтрымліваюць межы, што іх аддзяляюць. Антраполяг Фрэдэрык Барт тлумачыць, якім чынам арганізаваныя межы этнасаў і як гэта ўплывае на этнічныя канфлікты. Межы ўмацоўваюцца й падтрымліваюцца пры дапамозе „мэханізмаў выключэньня”, якія паглыбляюць існыя адрозьненьні. Да такіх мэханізмаў адносяцца: забарона заключаць міжгрупавыя шлюбы; абмежаваньне сацыяльных сувязяў ці эканамічных дачыненьняў, напрыклад, гандлю; фізычнае адасабленьне аднаго этнасу ад іншых (этнічныя гета) і інш..
Іншым разам этнасы, прыблізна роўныя па ўплывовасьці, могуць узаемна ўмацоўваць прынцып замкнёнасьці: іхныя чальцы суіснуюць адасоблена, і ніводная з групаў не дамінуе над іншай. Аднак часьцей за ўсё валадарыць група, якая па сіле пераўзыходзіць іншыя. У такім выпадку этнічная замкнёнасьць супадае з разьмеркаваньнем рэсурсаў, іншымі словамі, зь няроўнасьцю ў атрыманьні багацьцяў і матэрыяльных дабротаў. Гэта можа адбывацца ў выпадку ваеннай заваёвы, эканамічнага прыгнёту і г.д. У такіх абставінах групавая замкнёнасьць служыць сродкам захаваньня прывілеяў групы, якая пераважае.
Да другога тыпу міжэтнічных канфліктаў адносяцца тыя, якія маюць глыбокія гістарычныя карані. Абсалютна немагчыма зразумець этнічныя адрозьненьні сучаснага сьвету без усьведамленьня той першараднай ролі, якую адыграла экспансія Захаду на працягу некалькіх апошніх стагодзьдзяў і, перш за ўсё, уплыву палітыкі каляніялізму на астатні сьвет. Пачынаючы з ХVI ст. эўрапейцы прыклалі вялікія намаганьні для асваеньня й калянізацыі вялікіх тэрыторыяў у іншых частках сьвету. Беспрэцэдэнтны гандаль рабамі прывёў да перасяленьня з Афрыкі ў Амэрыку прыкладна 20 млн. чарнаскурых рабоў. За гэты ж час 45 млн. эўрапейцаў пераехалі на сталае жыхарства ў ЗША й Канаду й каля 20 млн. выхадцаў з Гішпаніі й Партугаліі — у Паўднёвую Амэрыку; 17 млн. чалавек з Англіі й Галяндыі перасяліліся ў Паўднёвую Афрыку й Аўстралію.
Гэтае новае вялікае перасяленьне народаў заклала падмурак сучаснага этнічнага складу насельніцтва ў ЗША, Канадзе, краінах Цэнтральнай і Паўднёвай Амэрыкі, ПАР, Аўстраліі й Новай Зэляндыі. Ува ўсіх іх карэннае насельніцтва трапіла ў падпарадкаваньне да эўрапейскіх перасяленцаў і на працягу стагодзьдзяў жорстка эксплюатавалася, а іншым разам і фізычна вынішчалася. Бясспрэчна, што такі гістарычны досьвед накладае нэгатыўны адбітак на ўзаемадачыненьні паміж нацыянальнай большасьцю й групамі этнічнай меншасьці нават у самых эканамічна разьвітых і дэмакратычных краінах сьвету.
Нацыя й этнічная група
Этнічныя групы, якія адрозьніваюцца культурай, мовай, гістарычным паходжаньнем, рэлігіяй, звычаямі, існавалі з старадаўніх часоў, але паняцьце нацыя — гэта прадукт новага часу. Прафэсар сацыялёгіі Лёнданскага ўнівэрсытэту Энтані Сьміт сьцьвярджае, што першую ясную фармулёўку яно атрымала ў гады Вялікай Францускай рэвалюцыі. „У тэкстах таго часу мы можам прачытаць, што толькі нацыя зьяўляецца сапраўдным сувэрэнам, што чалавек павінен быць перш за ўсё адданы нацыі й што толькі нацыя можа ўводзіць законы для сваіх грамадзянаў. Тут таксама ўпершыню… была агучана думка пра тое, што „грамадзянін” Францыі мае пэўныя правы й абавязкі перад сваёй нацыяй”.
У адрозьненьне ад этнасаў, нацыі зьяўляюцца значна больш інтэграванымі супольнасьцямі. Іх характарызуе высокая ступень ідэнтыфікацыі з культурай, мовай і гістарычным досьведам. І, напэўна, самым галоўным адрозьненьнем зьяўляецца тое, што яны імкнуцца да вырашэньня палітычнай задачы: стварэньня на пэўнай тэрыторыі незалежнай нацыянальнай дзяржавы як найлепшага інструмэнту для захаваньня й разьвіцьця культуры. „Нацыянальная дзяржава — гэта асаблівы тып дзяржавы, характэрны для сучаснага сьвету, у якім урад зьдзяйсьняе сувэрэнную ўладу ў рамках пэўнай тэрыторыі, а маса насельніцтва зьяўляецца грамадзянамі, якія разглядаюць сябе ў якасьці чальцоў адзінай нацыі”.
На наш погляд, вельмі ўдалым зьяўляецца разьмежаваньне, праведзенае між нацыяй і этнасам, ці народам, у аўтарскай тэрміналёгіі, прапанаванае ізраільскай дасьледчыцай Яэль Тамір у кнізе „Лібэральны нацыяналізм”. На яе думку, „хаця ў літаратуры вельмі часта гэтыя паняцьці выкарыстоўваюцца як сынонімы, нацыя зьяўляецца супольнасьцю, якая ўсьведамляе сваё асаблівае існаваньне, у той час як „народ” адносіцца да той жа сацыяльнай катэгорыі, што й „сям’я” ці „племя”, г. зн. тых утварэньняў, існаваньне якіх не залежыць ад сьвядомасьці іхных чальцоў. З гэтага вынікае, што павінны быць некаторыя аб’ектыўныя фактары, такія, як кроўна-сваяцкія сувязі, раса, пэўная тэрыторыя й да т. п., якія дазвалялі б не-чальцу групы адносіць людзей да пэўнай групы, не зьвяртаючыся да ўсьведамленьня гэтага факту ейнымі чальцамі. Працягласьць існаваньня народаў, у адрозьненьне ад нацыяў, не залежыць ад прысутнасьці нацыянальнай сьвядомасьці ці волі індывідаў вызначаць сябе як іхных прадстаўнікоў… Група вызначаецца як нацыя, калі яна дэманструе як дастатковую колькасьць агульных аб’ектыўных характарыстык, такіх, як мова, гісторыя ці тэрыторыя, так і самаўсьведамленьне сваіх адрозных асаблівасьцяў… Нацыі існуюць да таго часу, пакуль іхныя чальцы падзяляюць пачуцьцё прыналежнасьці да супольнасьці, і ў гэтым сэнсе мэтафара Рэнана аб нацыянальнасьці як штодзённым плебісцыце дакладна адлюстроўвае важную ролю „волі да прыналежнасьці” ў вызначэньні нацыі”.
Істотным момантам у фармаваньні нацыяў зьяўляецца тое, што гэты працэс залежыць у роўнай ступені й ад валоданьня групай супольнай гістарычнай памяцьцю, і ад наяўнасьці ў ёй агульнай „гістарычнай амнэзіі”. Француская нацыя падкрэсьлівае хутчэй сваё адзінства, чым спэцыфічныя асаблівасьці брэтонцаў, правансальцаў, бургундцаў, галаў і франкаў, зь якіх яна сфармавалася. Ангельская нацыя „забылася” на брытаў, англаў, саксаў і нарманаў, якія ўтварылі ейнае этнакультурнае ядро. Старыя й новыя нацыі імкнуцца да пераробкі свайго мінулага, рэінтэрпрэтацыі культуры, забываньня разьмежавальных лініяў, якія некалі праходзілі па іх. Яны прымаюць супольныя характарыстыкі для таго, каб стварыць ілюзію „натуральнага адзінства” старой, доўгай і слаўнай гісторыі й спадзеўнай будучыні.
Нацыя й дзяржава
Відавочна, што нацыя й дзяржава — гэта не адно й тое ж, але часта ў літаратуры, асабліва заходняй, гэтыя паняцьці выкарыстоўваюцца як сынонімы. У дакладзе аб нацыяналізьме, падрыхтаваным Каралеўскім інстытутам міжнародных дачыненьняў Вялікабрытаніі, тэрмін „нацыя” асацыюецца з паняцьцямі „дзяржава” й „краіна” й вызначаецца як супольнасьць, аб’яднаная ўладаю аднаго ўраду. Ня толькі ў штодзённым словаўжываньні, але і ў афіцыйных дакумэнтах і назвах часта сустракаюцца такія словаўжываньні, як Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў, нацыянальны абавязак, нацыянальная бясьпека й інш., якія ўносяць блытаніну ў разуменьне гэтых зьяваў.
У заходняй палітычнай навуцы склаўся цэлы кірунак, паводле якога нацыя ідэнтычная дзяржаве. Напрыклад, на думку С. Вэйла, не існуе іншага спосабу вызначэньня слова „нацыя”, апрача як шляхам указаньня на тэрыторыю, якая ўключае ў сябе тыя шматлікія часткі, якія прызнаюць над сабой уладу адной і той жа дзяржавы. К. Дойч у адной з сваіх працаў пісаў, што „нацыя — гэта народ, які валодае дзяржавай”, а з пункту гледжаньня Ф. Герца, „кожная дзяржава фармуе нацыю й кожны грамадзянін зьяўляецца чальцом нацыі”.
Гэтая тэорыя ўяўляецца нам памылковай. Тэрмін „нацыя”, у ягоным строга навуковым разуменьні, можа ўжывацца побач з тэрмінам „дзяржава” толькі ў адным выпадку: калі размова ідзе пра „нацыянальную дзяржаву” як пэўную яе разнавіднасьць. Дзяржава ўяўляе сабой форму палітычнай арганізацыі грамадзтва. У шырокім сэнсе слова пад ёю прынята разумець супольнасьць людзей, аб’яднаных палітычна, а ў вузкім — інстытуты ўлады й кіраваньня. Дзяржава адрозьніваецца ад іншых асацыяцыяў сваімі мэтамі, мэтадамі, якія выкарыстоўваюцца для іхнага дасягненьня, тэрытарыяльнымі межамі й сувэрэнітэтам, зь якога выходзіць манаполія на легітымнае ўжыцьцё гвалту, а таксама выданьне законаў і кантроль за іх выкананьнем. Ніводная з гэтых рысаў не ўласьцівая нацыі.
Паколькі адрозьненьні між нацыяй і дзяржавай дастаткова відавочныя, узьнікае пытаньне: чаму яны так часта не бяруцца пад увагу і дагэтуль захоўваецца блытаніна пры іхным ужываньні? На думку Яэль Тамір, рэч у тым, што тут мы сутыкаемся з наступствамі гістарычнага працэсу ўзьнікненьня й разьвіцьця сучаснай нацыянальнай дзяржавы. „Гэта вынік адвольнага затушоўваньня розьніцы між прэтэнзіяй на тое, што кожная нацыя павінна мець дзяржаву, ці, іншымі словамі, што кожная дзяржава павінна атрымліваць сваю легітымнасьць з нацыі, і цьверджаньнем, што нацыя зьяўляецца дзяржавай; спроба прадставіць нацыяналістычны лёзунг: „адзін народ, адна краіна, адна мова” ў якасьці апісальнага, а не нарматыўнага”.
Пры канцы XVIII ст., у поўнай адпаведнасьці зь філязофіяй Русо, дзяржава стала ідэнтыфікавацца ня столькі з уладаю і ўрадам, колькі з народам і кіраванымі. Вера ў тое, што дзяржава павінна быць інстытуцыянальным прадстаўніком народнай волі, была падставай амэрыканскай і францускай рэвалюцыяў, якія прадэманстравалі істотны зрух, што адбыўся ў разуменьні вытокаў палітычных інстытутаў: адмова ад канцэпцыі боскага права манархаў на кіраваньне й абвяшчэньне добраахвотнай згоды народу ў якасьці адзінай законнай падставы ўлады. У адпаведнасьці з новай канцэпцыяй легітымнасьці, грамадзяне маюць права на самакіраваньне, а ўлада ўраду абапіраецца на народную волю. Самавызначэньне стала ў выніку гэтага разглядацца як дэмакратычны ідэал, які мае вартасьць для ўсяго чалавецтва.
У гэтым яскрава выяўляецца адпаведнасьць паміж дэмакратычнымі ўнівэрсалісцкімі ідэямі й нацыяналістычнай ідэалёгіяй, якая нараджаецца, што знайшло сваё ўвасабленьне і ў сацыяльна-палітычнай практыцы таго часу. Амэрыканская рэвалюцыя стварала новую нацыю, якая ўключала ў сябе надзеленых палітычнымі правамі грамадзянаў і выключала зь яе ня-ўласьнікаў, жанчынаў, чарнаскурых і індзейцаў. Права на самавызначэньне разумелася тут як эквівалент права палітычнага прадстаўніцтва, якім валодалі ўсе платнікі падаткаў. Такім чынам, узьнікла поўнае супадзеньне між грамадзянамі дзяржавы й чальцамі амэрыканскай нацыі. Гэтая традыцыя аказалася настолькі моцнай у ЗША, што дажыла да нашых дзён і знаходзіць сваю праяву ў выкарыстаньні тэрміну „нацыянальны” ў дачыненьні да інстытутаў фэдэральнай улады.
Супрацьлеглы працэс адбываўся ў Францыі. Калі ў Амэрыцы новая дзяржава стварыла нацыю, то ў Францыі „трэці стан” у ягоных пошуках аўтаномнай крыніцы палітычнай легітымізацыі, незалежнай ад старога каралеўскага рэжыму, „вынайшаў” нацыю, выступаючы ў якасьці ейнага сапраўднага прадстаўніка, які патрабуе права на самакіраваньне. Дзяржава тут ператварылася ў афіцыйнае ўвасабленьне нацыі, адзіную сапраўдную радзіму.
Значыць, на тым гістарычным адрэзку часу пытаньне, хто складае народ — грамадзяне дзяржавы ці чальцы нацыі, — падавалася абсалютна недарэчным. Нацыя прыроўнівалася да супольнасьці грамадзянаў, якія маюць права прадстаўляць ці выбіраць прадстаўнікоў ад пэўных тэрыторыяў у парлямэнт і іншыя аналягічныя органы дзяржаўнага кіраваньня. Шырокае прызнаньне атрымала ідэя, што прынцып сувэрэнітэту ўласьцівы толькі нацыі, ніякая група людзей ці індывід ня могуць законна валадарыць, калі не атрымаюць гэтага права ад яе. Нацыя зрабілася адзіным сымбалем еднасьці ўсіх чальцоў палітычнай супольнасьці, якія пражываюць у рамках дзяржаўных межаў, злучальным зьвяном між кіруючымі й кіраванымі. У выніку сфармавалася новая палітычная норма, якая патрабуе, каб легітымным прынцыпам кіраваньня й дзяржаўнага будаўніцтва быў нацыяналізм.
Стварэньне незалежных дзяржаваў і фармаваньне нацыяў — гэта працэсы, якія хаця й часткова перакрыжоўваюцца, але ўсё ж аўтаномныя, — лічаць амэрыканскія навукоўцы Хуан Лінц і Альфрэд Стэпан. Дзяржаўнае будаўніцтва было паскорана крызай фэадалізму, ідэалёгіяй Адраджэньня ў ХV ст. і разьвіцьцём царкоўнай рэфармацыі. Новыя дзяржавы, якія ўзьніклі ў Эўропе на руінах старых хрысьціянскіх імпэрыяў, былі шмат у чым штучнымі ўтварэньнямі. Яны не патрабавалі інтэнсіўнай ідэнтыфікацыі сваіх падданых з тэрытарыяльнымі межамі, гісторыяй, культурай, мовай. Патрабавалася ляяльнасьць да кіруючай дынастыі, а не да нацыі. Але бясспрэчна, што ідэнтыфікацыя зь дзяржавай празь ляяльнасьць да супольнага манарха з боку людзей, якія пражываюць у розных рэгіёнах краіны й належаць да розных станаў, спрыяла фармаваньню протанацыянальных пачуцьцяў.
Працэс фармаваньня нацыяў і нацыянальных дзяржаваў пачынаецца значна пазьней — у другой палове ХVIII ст. Да Вялікай Францускай рэвалюцыі й падтрымкі з боку Францускай Рэспублікі, а затым Напалеона некаторых нацыянальных рухаў у Эўропе, а таксама ўзьнікненьня нацыянальна-вызваленчай барацьбы супраць напалеонаўскіх акупантаў, нацыянальныя дзяржавы й нацыяналізм адсутнічалі.
Лінц і Стэпан выдзяляюць некалькі важных, на іхны погляд, адрозьненьняў нацыяў ад дзяржавы:
нацыя не валодае афіцыйным кіраўніцтвам, у ёй не існуе дакладна вызначаных лідэрскіх роляў, хаця ёсьць індывіды, якія прэтэндуюць на іхнае выкананьне;
у нацыі адсутнічаюць ясныя крытэры прыналежнасьці, няма правоў і абавязкаў, для выкананьня якіх можна было б ужыць легітымны прымус;
нацыя й нацыяналістычныя лідэры ня маюць неабходных рэсурсаў у выглядзе сродкаў прымусу ці падаткаў, каб патрабаваць падпарадкаваньня з боку грамадзянаў;
нацыя не валодае рысамі дзяржаўнай арганізацыі, яна не аўтаномная, у яе няма рычагоў кіраваньня, яна ня мае ўнутранага статуту, толькі духоўныя рэсурсы, якія вынікаюць з псыхалягічнай ідэнтыфікацыі людзей, што яе складаюць;
— калі асновай дзяржавы зьяўляецца вонкавае падпарадкаваньне ейным правілам і нормам, то асновай нацыі — пэўная ўнутраная ідэнтыфікацыя зь ёй.
Э. Гелнэр, адзін з знакамітых сучасных сацыёлягаў, разглядаючы праблему ўзаемадачыненьняў нацыі й дзяржавы, выходзіць з клясычнага вызначэньня дзяржавы, дадзенага Максам Вэбэрам, які сьцьвярджаў, што дзяржава зьяўляецца спэцыяльным агенцтвам унутры грамадзтва, якое валодае манаполіяй на ўжыцьцё легітымнага прымусу на падуладнай тэрыторыі. Яно цалкам падыходзіць для сучасных разьвітых грамадзтваў, у якіх гвалт і прымус у дачыненьні да грамадзянаў можа зьдзяйсьняцца толькі спэцыялізаванымі інстытутамі для падтрыманьня парадку, якія й складаюць дзяржаўную структуру. Іншыя формы гвалту, якія зыходзяць ад злачынных груповак ці агрэсараў звонку, зьяўляюцца незаконнымі й строга прыпыняюцца ўладамі. Грамадзяне падпарадкоўваюцца дзяржаве й плацяць падаткі на ўтрыманьне ейных органаў у абмен на парадак і бясьпеку.
Асноўная ідэя гэтага азначэньня добра зразумелая многім, магчыма, большасьці чальцоў сучасных грамадзтваў, але, тым ня менш, яна не зьяўляецца ўнівэрсальнай ісьцінай. У Сярэднія вякі каралеўская ўлада не была адзінай крыніцай легітымнага прымусу. Мясцовыя фэадалы ўчынялі крывавыя войны міжсобку, на якія дзяржаўная ўлада глядзела скрозь пальцы, калі не парушаўся прынцып васальнай залежнасьці. У ХХ ст., у пэрыяд між дзьвюма сусьветнымі войнамі, брытанская каляніяльная адміністрацыя ў Іраку цярпліва ставілася да набегаў мясцовых плямёнаў на тэрыторыю адно аднаго, толькі прасіла правадыроў паведамляць аб гэтым у бліжэйшыя паліцэйскія ўчасткі. Карацей кажучы, існуюць дзяржавы зь недахопам волі ці магчымасьцяў для зьдзяйсьненьня сваёй манаполіі легітымнага прымусу, і, тым ня менш, яны захоўваюць многія атрыбуты дзяржаўнасьці.
Апрача таго, дзяржава для свайго ўзьнікненьня патрабуе наяўнасьці складанай сыстэмы сацыяльнага падзелу працы. Там, дзе яе няма, немагчыма нават весьці гутарку пра дзяржаву. Бо ня ўсе чалавечыя супольнасьці надзеленыя здольнасьцямі жыць ува ўмовах дзяржаўнай арганізацыі, не для ўсіх зь іх актуальныя й праблемы нацыяналізму. „Калі адсутнічае дзяржава, немагчыма спытаць, наколькі ейныя межы супадаюць з нацыянальнымі. Калі няма кіруючых, немагчыма спытаць, ці належаць яны да адной і той самай нацыі, што й кіраваныя… Абставіны, пры якіх звычайна зьяўляецца нацыяналізм, ня могуць быць у норме такімі, пры якіх сама дзяржава як такая адсутнічае ці яе рэальнасьць выклікае вельмі вялікія сумневы… Нам здаецца, што мае права на жыцьцё цьверджаньне, што нацыяналізм узьнікае толькі на тым прамежку часу, на якім існаваньне дзяржавы прызнаецца як нешта натуральнае. Палітычна цэнтралізаваныя адзінкі й маральна-палітычны клімат пры гэтым зьяўляюцца неабходнай, але не адзінай дастатковай умовай нацыяналізму.
Іншымі словамі, праблема нацыяналізму ня можа зьявіцца да таго часу, пакуль ня склалася дзяржава. Але гэта не азначае, што дадзеная праблема характэрная абсалютна для ўсіх дзяржаваў. Наадварот, яна ўзьнікае толькі ў некаторых зь іх і на пэўным этапе разьвіцьця. Такія ўмовы сфармаваліся ў Заходняй Эўропе й Паўночнай Амэрыцы ў другой палове XVIII ст., распаўсюдзіліся на ўвесь эўрапейскі кантынэнт і Лацінскую Амэрыку ў XIX ст. і зрабіліся глябальнымі ў ХХ ст. Пры гэтым дзяржава з чыста палітычнай адзінкі, якая распаўсюджвала сваё панаваньне на тэрыторыю, населеную рознымі плямёнамі й народамі, усё больш і больш стала ператварацца ў нацыянальную дзяржаву, у якой палітычныя межы супадаюць з культурнымі й ўмацоўваюць адно аднаго. Тым самым сьвет уступіў у зусім новы пэрыяд свайго існаваньня, які працягваецца да сёньня.
Клясычная сацыялёгія аб нацыяналізьме
Трэба сказаць, што клясычная сацыялёгія прапусьціла момант уступленьня чалавецтва ў новую эпоху — эпоху нацыяў і нацыяналізму — і не зразумела яго важнасьці. Ні Маркс, ні Дуркгайм, ні Вэбэр не далі сыстэматычнага выкладу й ацэнкі ролі нацыяналістычных рухаў і сымбаляў у сучасным сьвеце.
Kарл Маркс лічыў, што нацыяналізм зьнікне па меры сацыяльнага разьвіцьця грамадзтва. Гэта сродак пануючых клясаў для ўмацаваньня свайго становішча. Пры дапамозе нацыяналізму яны імкнуцца расшчапіць адзіны й інтэрнацыянальны рабочы рух. Аднак дзякуючы росту й кансалідацыі гэтага руху й сусьветнай пралетарскай рэвалюцыі нацыяналізм назаўсёды зьнікне з арэны сусьветнай гісторыі. Таму ў „Маніфэсьце Камуністычнай партыі” Маркс і Энгельс запісалі палажэньне аб тым, што ў пралетарыяту няма айчыны, што ён уяўляе сабой інтэрнацыянальную сілу, закліканую пакласьці канец усім формам эксплюатацыі й прыгнёту, у тым ліку й нацыянальнай дыскрымінацыі.
Эміль Дуркгайм вельмі мала закранаў тэмы нацыяналізму ў сваёй творчасьці. Галоўнымі праблемамі, якія яго займалі, былі ператварэньне першасных грамадзкіх асацыяцыяў у другасныя, сувязі між людзьмі й соцыюмам у цэлым. Нацыі не разглядаліся Дуркгаймам у якасьці злучальнага зьвяна між асобай і грамадзтвам. Такім зьвяном ён лічыў працэс падзелу працы, які спрыяе сапраўднай сацыяльнай салідарнасьці пры ўмове ўключанасьці ў яго ўнівэрсальных маральных рэгулятараў.
Для Макса Вэбэра канцэпцыя нацыі мае дачыненьне да сфэры вартасных арыентацыяў. Яна азначае перш за ўсё „спэцыфічнае пачуцьцё салідарнасьці адных групаў людзей перад абліччам іншых групаў”. Вэбэр таксама адзначае, што межы нацыянальнай групы й дзеі салідарызацыі не акрэсьленыя, то бок нацыя не абавязкова супадае з насельніцтвам дзяржавы. Можа існаваць адна нацыя, якая жыве ў розных дзяржавах, і мноства нацыяў — у адной дзяржаве. Вэбэр называў сябе „нямецкім нацыяналістам” па палітычных поглядах, але ніколі глыбока не займаўся гэтай тэмай.
У чым жа прычына такога стаўленьня клясычнай сацыялёгіі да дадзенай праблемы? На думку Гідэнза, усе трое мысьляроў, як і многія іхныя сучасьнікі, лічылі, што нацыяналізм знаходзіцца ў фазе заняпаду, што ён зьяўляецца хутчэй фэномэнам мінулага, чым будучага. „Яны памыляліся ў сваіх высновах на гэты конт. Напрыканцы ХХ стагодзьдзя нацыяналізм ня толькі жывы, але, прынамсі у некаторых частках плянэты, квітнее. Ён непасрэдна ўдзельнічаў ува ўсіх трох рэвалюцыях ХХ ст., уключаючы й тую, якая зьнішчыла камунізм ува Ўсходняй Эўропе ў 1989 г.”.
Валюнтарысцкі падыход да разуменьня нацыяў і нацыяналізм
Уяўленьні клясычнай сацыялёгіі аб нацыяналізьме наклалі свой адбітак на стаўленьне да яго многіх сучасных навукоўцаў. Узьнікла цэлая школа, якая разглядае нацыяналізм як зьяву хутчэй суб’ектыўнага, чым аб’ектыўнага характару, прадукт творчасьці інтэлектуалаў і палітыкаў, якія выкарыстоўвалі гэтую ідэю ў сваіх карысьлівых інтарэсах. На думку аднаго з найбольш яскравых прадстаўнікоў гэтай школы — Бэнэдыкта Андэрсана — „нацыянальнасьць, як і нацыяналізм, зьяўляюцца культурнымі артэфактамі асаблівага віду… Мы можам дапусьціць, што фармаваньне гэтых артэфактаў да канца XVIII ст. было выклікана шэрагам складаных гістарычных перадумоваў. Асаблівае месца сярод іх займае „пісьмовая мова”, якая адказная за вынаходніцтва нацыяналізму, а ня нейкія канкрэтныя мовы народаў”. Андэрсан пад нацыяй разумее этна-культурную супольнасьць людзей, аб’яднаную ў адно цэлае рэальнай ці ўяўнай сілай ідэнтыфікацыі з пэўнай мовай, культурай, гістарычнымі традыцыямі. Нацыянальная ж дзяржава — гэта штучны й выпадковы фэномэн, што ўзьнік пад уплывам палітычнай каньюнктуры й „творчых намаганьняў” эўрапейскіх інтэлектуальных эліт. Аналягічны пункт погляду характэрны й для Х. Лінца, і А. Стэпана, амэрыканскіх дасьледчыкаў глябальнага пераходу ад дыктатарскіх рэжымаў да дэмакратыі. На іхную думку, лёгіка дэмакратызацыі й лёгіка нацыяналізму сур’ёзным чынам разыходзяцца, а лідэры палітычных рухаў, якія імкнуцца сумясьціць гэтыя працэсы, не разумеюць, што тым самым яны ствараюць цяжкапераадольныя перашкоды на шляху дэмакратычных пераўтварэньняў.
Андэрсан і ягоныя пасьлядоўнікі спыняюць сваю ўвагу на важным аспэкце існаваньня нацыянальных супольнасьцяў: ролі суб’ектыўнага й мітатворчага фактару ўва ўзьнікненьні й разьвіцьці нацыяў. Сапраўды, пісьменьнікі, мастакі, гісторыкі, журналісты адыгрываюць важную творчую ролю ў фармаваньні й распаўсюджаньні нацыянальнай самасьвядомасьці, ператвараючы зь ягонай дапамогаю аморфную этнічную супольнасьць у палітычна актыўную нацыю, якая ўсьведамляе свае мэты й задачы й аддзяляе сябе ад іншых. Аднак рабіць гэта яны могуць не ў любы час і не ў любым месцы. Трэба, каб склаліся аб’ектыўныя ўмовы, спрыяльныя для гэтай дзейнасьці, каб быў народ, здольны на праяву „волі да прыналежнасьці”. Якія гэта ўмовы й пры якіх абставінах народ ператвараецца ў нацыю, а ягоная стыхійная барацьба за паляпшэньне матэрыяльнага дабрабыту — у мэтанакіраваны й самаахвярны нацыяналістычны рух? Адказаў на гэтыя пытаньні валюнтарысцкі кірунак не дае.
Вызначэньне нацыяў як культурных супольнасьцяў, якія адрозьніваюцца адна ад адной сілай уяўленьня іхных чальцоў, стварае больш праблемаў, чым вырашае. Напрыклад, у сучасным сьвеце існуе вялікая колькасьць культурных групаў. Некаторыя зь іх уяўляюць сабой буйныя цывілізацыі, іншыя — зусім невялікія супольнасьці. Інтуіцыйна мы не адносім іх да нацыяў, хаця яны і ўпісваюцца ў парамэтры Андэрсанавага вызначэньня. У рамках валюнтарысцкага падыходу адсутнічаюць аб’ектыўныя крытэры для вызначэньня таго, пры якіх абставінах дзьве культуры настолькі блізкія адна адной, што няма сэнсу іх разглядаць асобна; таксама немагчыма зразумець і тое, калі адрозьненьні між групамі робяцца настолькі істотнымі, што становіцца апраўданай іхная дыфэрэнцыяцыя.
Такім чынам, гэты кірунак, сканцэнтраваўшы сваю ўвагу на вельмі вузкім валявым аспэкце нацыяналізму, прагледзеў цэлы шэраг іншых важных характарыстык разгляданай зьявы й аказаўся ня ў стане прапанаваць строга навуковую мэтадалёгію для ягонага вывучэньня.
Культурна-арганічная тэорыя нацыяў і нацыяналізму
У адрозьненьне ад валюнтарысцкай школы, прадстаўнікі культурна-арганічнай тэорыі нацыяналізму падкрэсьліваюць аб’ектыўнасьць „нацыі” як натуральна-гістарычнай зьявы. У дадзеным выпадку мы маем справу з старым квазіарганічным яе разуменьнем як культурнай і этнічнай арганізацыі. Між этнічнай групай, ці народам, і нацыяй існуюць нязначныя адрозьненьні. Да таго ж існуе тэндэнцыя пазначаць словам „нацыя” колькасна вялікія й больш разьвітыя этнічныя групы. Гістарычна й этымалягічна тэрмін „natio” часта абазначаў далёкія й барбарскія плямёны, якія прызнаваліся ў якасьці ўтварэньняў, адасобленых этнічна й культурна і якія маюць унікальныя карані й пэўную тэрыторыю. У гэтым кантэксьце нацыя вяртаецца да ейнай этымалягічнай асацыяцыі з прыродай і месцам нараджэньня, вызначэньня каранёў у часе й абмежаваньня супольнасьці ў прасторы. У клясычным мінулым „natio” магло тычыцца й сукупнасьці кланаў, і групы людзей, якія маюць супольнае паходжаньне. Цяпер, калі гэтым паняцьцем пазначаюцца толькі найбольш важныя й вялікія віды культурных асацыяцыяў, вядзецца спрэчка аб правамоцнасьці называць нацыямі меншыя й даўнейшыя культурныя групы.
Арганічная інтэрпрэтацыя нацыяналізму выходзіць з таго, што ідэнтычнасьць індывідаў цалкам залежыць ад іхнай нацыянальнай прыналежнасьці, а іхная асабістая воля будзе сапраўды свабоднай, толькі распусьціўшыся ўва „ўсеагульнай волі” (ідэя Русо). Існаваньне ў рамках нацыі дазваляе індывіду дасягнуць такой ступені самарэалізацыі, якой ён ня можа дасягуць самастойна. Нямецкі філёзаф ХIХ ст. Фіхтэ ўказваў, што толькі дзякуючы поўнай ідэнтыфікацыі з цэлым грамадзтвам чалавек можа заставацца чалавекам, рэалізуючы сябе з найвышэйшай паўнатой і дасягаючы дзякуючы гэтаму абсалютнай свабоды. Прадстаўнікамі гэтай школы прызнаецца, што захаваньне сябе ў нацыянальных рамках не патрабуе ад асобы нейкага сьвядомага выбару ці творчых намаганьняў, але хутчэй ляяльнасьці, адданасьці й гатоўнасьці да самаахвярнасьці. Існаваньне ж нацыяў залежыць ад факту, што прыналежнасьць да іх ня ёсьць вынікам выбару, а прадыктавана лёсам. Нацыянальныя абавязкі людзей зьяўляюцца таму навязанымі незалежна ад іх жаданьня; абавязак выконваць агульныя правілы — вынік адданасьці, а ня розуму.
Неабходна адзначыць, што культурна-арганічнае разуменьне нацыяў выкарыстоўваецца ня столькі самімі сучаснымі нацыяналістамі, колькі іхнымі лібэральнымі супернікамі, якія імкнуцца такім чынам стварыць карыкатурны вобраз гэтай ідэйна-палітычнай плыні. Напрыклад, І. Бэрлін, адмаўляючы наяўнасьць нейкай тэарэтычнай аргумэнтаванасьці нацыяналізму, называе яго капрызам, які адлюстроўвае чалавечыя жаданьні й страхі, „ірацыянальным рэліктам ці рэтраспэктыўным вяртаньнем да барбарскага мінулага”. К. Попэр разглядае нацыяналізм у якасьці адной з разнавіднасьцяў „паўстаньня супраць розуму й адкрытага грамадзтва, што апэлюе да нашых племянных інстынктаў, пачуцьцяў і упераджэньняў, да нашага настальгічнага жаданьня пазбавіцца індывідуальнай адказнасьці, якую ён імкнецца замяніць калектыўнай ці групавой”. А. Кон выкарыстоўвае тэрмін „культурны нацыяналізм”, гаворачы пра Ўсходнюю Эўропу, і адасабляе яго ад заходнеэўрапейскага аналягу. Культурны нацыяналізм, на думку гэтага вучонага, найбольш кансэрватыўны й антылібэральны. Ён спрыяе станаўленьню закрытых грамадзтваў, аўтарытарных і ўніфікаваных дзяржаўных уладкаваньняў, ксэнафобіі. Ягоныя мэты вузкія, эгаістычныя й антаганістычныя; ён разглядае нацыю як палітычную адзінку, што круціцца вакол ірацыянальнага, нецывілізаванага народнага пачатку, які вельмі лёгка даводзіць сябе да экзальтацыі й крайняга ўзбуджэньня эмоцыяў. Карацей кажучы, культурны нацыяналізм, на думку Кона, знаходзіцца на мяжы паталягічнага стану й асуджаны на кульмінацыю ў пэрыяды катастрофаў.
Цяжка выступаць супраць гэтых гнеўных філіпік на адрас культурна-арганічнай інтэрпрэтацыі нацыяналізму з боку лібэральных мысьляроў проста таму, што яны вядуць вайну зь „ветракамі”. Такое разуменьне нацыяналізму ў ХХ ст. зьяўляецца маргінальным, прынамсі, у Эўропе. Нацыяналізм не настолькі прымітыўны, як яго хочуць прадставіць ягоныя ідэйныя праціўнікі. Ён даўно перарос узровень тупога этнацэнтрызму й выяўляецца ў крайне ксэнафобскіх формах хіба што ў палітыцы імпэрскіх дзяржаваў, якія ваююць за вяртаньне страчаных правінцыяў. Але тым самым ён перастае быць нацыяналізмам, дэградуючы да ўзроўню імпэрыялізму й шавінізму, а гэта абсалютна розныя рэчы. І з чым мы катэгарычна ня згодныя, гэта з супрацьстаўленьнем усходнеэўрапейскага й заходнеэўрапейскага нацыяналізмаў. Справа ў тым, што гісторыя разьвіваецца нераўнамерна, і тыя задачы, якія нацыяналізм у шчыльным саюзе з дэмакратыяй вырашыў на Захадзе ў ХIХ ст., ён вырашаў на Ўсходзе ў ХХ ст.
Адраджэньне нацыянальных рухаў у Цэнтральна-Ўсходняй Эўропе ў 80-ыя — 90-ыя гады, якое суправаджалася гвалтам, уяўляецца лібэралам нават не выдаткамі гістарычнага прагрэсу, які яны справядліва зьвязваюць з правалам камуністычных рэжымаў, але нечым пагрозьлівым самой сутнасьці дэмакратычных пераўтварэньняў, што ўзводзіць новыя муры між цывілізаваным Захадам і „дзікім” Усходам, узмацняе нестабільнасьць на эўрапейскім кантынэнце. Пры гэтым забываецца, што антыкамуністычныя рэвалюцыі ў гэтым рэгіёне былі трыадзіным працэсам: па-першае, дэмакратычным народным паўстаньнем супраць аднапартыйнай аўтакратыі й дзяржаўнага тэрору; па-другое, эканамічным рухам пратэсту супраць антырынкавай каманднай эканомікі; нарэшце, па-трэцяе, адраджэньнем нацыянальнага ці нацыянальна-рэлігійнага духу, накіраванага супраць камуністычнага інтэрнацыяналізму (на справе, разнавіднасьці імпэрскай сьвядомасьці).
Спробы штучна супрацьпаставіць трэці кампанэнт гэтай трыяды двум першым зьяўляюцца абсалютна бясплённай справай, якая сьведчыць аб неразуменьні гістарычнай сытуацыі, што склалася ў Цэнтральна-Ўсходняй Эўропе напрыканцы ХХ стагодзьдзя, і аб сіле стэрэатыпаў у заходняй лібэральнай сьвядомасьці адносна сучаснага нацыяналізму. Паланёнае ўнівэрсалісцкімі схемамі „канца гісторыі” й трыюмфу лібэралізму ў глябальным маштабе, яно не ўсьведамляе таго, што „ўнівэрсальнасьць” можа азначаць у тым ліку і ўнівэрсальную сыстэму прыгнёту й нават глябальную сыстэму апартэіду. Антыўтопія ў стылі „1984 год” ня стала рэальнасьцю толькі таму, што народы Эўропы й Паўночнай Амэрыкі, нягледзячы на ўвесь унівэрсалізм амэрыканскай, францускай і індустрыйнай рэвалюцыяў, знайшлі ў сабе сілы „прышчапіць „ізм” на нацыянальнае дрэва... Менавіта працэс нацыянальнага будаўніцтва, пачынаючы з 1750 г. да цяперашняга часу, выратоўвае народы ад імпэрыялістычнага барбарства”, — справядліва адзначае шатляндзкі навуковец Том Нэйрн.
Такім чынам, культурна-арганічная інтэрпрэтацыя нацыяналізму зьяўляецца неадэкватным навуковым падыходам, які не дазваляе разьмежаваць такія катэгорыі, як „этнас” і „нацыя”, „этнацэнтрызм” і „нацыяналізм”, зразумець заканамернасьці ўзьнікненьня й разьвіцьця нацыянальна-вызваленчых і дэмакратычных рухаў у Эўропе й іншых частках нашай плянэты, вызначыць супольныя моманты й адрозьненьні, што ёсьць між імі, знайсьці спосабы вырашэньня аб’ектыўных супярэчнасьцяў паміж нацыяналізмам і дэмакратыяй.
Культурна-плюралістычны падыход
Значна больш плённай зьяўляецца, на наш погляд, культурна-плюралістычная канцэпцыя нацыяў і нацыяналізму. Як і арганічная тэорыя, яна акцэнтуе ўвагу на аб’ектыўнасьці гэтых зьяваў і падкрэсьлівае ролю нацыянальнай культуры як галоўнага іхнага структураўтваральнага кампанэнту. Але адначасова падкрэсьлівае, што нацыяналізм не выключае талерантнасьці й павагі да разнастайнасьці як унутры ўласнай групы, так і ў ейным сацыяльным атачэньні.
У процілегласьць дагматычным уяўленьням, нацыянальныя супольнасьці ў пэўным сэнсе зьяўляюцца нават больш адкрытымі й плюралістычнымі, чым супольнасьці, заснаваныя на пэўным наборы вартасных арыентацыяў, якія складаюць плятформу грамадзянскага кансэнсусу. Бо тыя людзі, якія не падзяляюць гэтых вартасьцяў, трапляюць у шэрагі ізгояў (камуністы ў лібэральным амэрыканскім грамадзтве, ня кажучы ўжо пра дысыдэнтаў у СССР ці антыфашыстаў у нацысцкіх дзяржавах). У краінах, у якіх грамадзянскае адзінства абапіраецца на нацыянальныя, культурныя й гістарычныя крытэры, вызнаваньне нонканфармісцкіх поглядаў не абавязкова вядзе да „адлучэньня”. Нягледзячы на ўсю жорсткасьць палемікі між генэралам дэ Голем і філёзафам Сартрам наконт пытаньня прадстаўленьня незалежнасьці Альжыру, ні ў кога ў Францыі не ўзьнікала сумневаў у тым, што Жан-Поль Сартр зьяўляецца паважаным прадстаўніком францускай нацыі. Таксама да канца жыцьця ангельцы разглядалі Кіма Філбі сваім суайчыньнікам, а жыхары Ізраілю рабілі тое ж самае ў дачыненьні да Юр’я Дэвіса, які перайшоў на бок „Арганізацыі Вызваленьня Палестыны”. „Нацыянальныя сувязі не разрываюцца нават у выпадку крайніх рознагалосьсяў у нарматыўных пытаньнях. Паколькі карані адзінства ў нацыянальных супольнасьцяў выходзяць за рамкі нарматыўнай сфэры, яны могуць даваць прытулак ідэйнай разнастайнасьці і ў гэтым сэнсе аказваюцца больш плюралістычнымі, чым тыя групы, якія падтрымліваюць адзінства пры дапамозе супольных вартасьцяў”.
У адрозьненьне ад арганічнай тэорыі, гэты кірунак дасьледаваньня нацыяў і нацыяналізму выходзіць з таго, што нацыяналізм прызнае права чалавека на выбар мовы й культуры, а нацыянальная прыналежнасьць зьяўляецца справай сьвядомага выбару індывіда. З гэтага вынікае й добраахвотнасьць тых абавязкаў, якія прымае на сябе чалавек, што вызначыўся са сваёй культурнай ідэнтыфікацыяй. Абавязкі перад нацыяй і адданасьць ёй падобныя да адданасьці сям’і й сябрам. Пры надзвычайных абставінах яны патрабуюць самаахвяраваньня, але гэта не азначае, што ахвярнасьць і поўная (некрытычная) адданасьць нацыянальным інтарэсам зьяўляецца пэрманэнтнай нормай. Наадварот, абавязкі перад нацыянальнай супольнасьцю дапускаюць у тым ліку й крытыку недахопаў гэтай супольнасьці, актыўны ўдзел у разьвіцьці нацыянальнай культуры, унёсак у павелічэньне дабрабыту свайго народу. Найважнейшым адрозьненьнем гэтай трактоўкі нацыяналізму зьяўляецца акцэнт на сьвядомай актыўнасьці прадстаўніка нацыянальнай групы, якая можа ісьці толькі ад свабоднага чалавека, што мае права выбару. Фатальная ж прадвызначанасьць арганічнай тэорыі нацыяналізму асуджае чальца нацыі на пасіўнае падпарадкаваньне й дэградацыю творчага патэнцыялу.
Культурна-плюралістычны падыход вынікае зь перакананьня ўва ўнівэрсальнасьці існаваньня нацыянальных групаў як такіх і займае поліцэнтрысцкую пазыцыю ў гэтым пытаньні, якую сучасны палітычны філёзаф М. Уолзэр назваў „паўтараным унівэрсалізмам”. Паўтараныя акты нацыянальнага самавызначэньня ствараюць сьвет, для якога характэрныя адрозьненьні. Ён зьяўляецца зь неабходнасьцю поліцэнтрычным, дапускае існаваньне адной чалавечай цывілізацыі, але яна складаецца з шматлікіх нацыяў. Любы нацыянальны рух уяўляе сабой спробу ўзнаўленьня партыкулярнасьці канкрэтнай нацыі, але ён таксама адлюстроўвае надзею гэтай нацыі на далучэньне да сям’і народаў; зьяўляецца драмай барацьбы за роўны міжнародны статус, пошукам сваёй ідэнтычнасьці й месца сярод іншых. „Паўтараны ўнівэрсалізм” нясе ў сабе маральны ўрок, паколькі прызнае легітымнасьць іншых нацыянальных рухаў, вучыць цярплівасьці й дапускае, быццам ёсьць нешта, што трэба пазычыць з чужога досьведу.
Некаторыя дасьледчыкі сьцьвярджаюць, што нацыяналісты імкнуцца адстаяць права на самавызначэньне толькі ўласнага народу й ігнаруюць падобныя імкненьні іншых. Бо й сапраўды, у барацьбе за сувэрэнітэт большасьць нацыяналістычных рухаў можа адмаўляць і нават таптаць права сваіх апанэнтаў. Але ў той самы час гэтыя рухі ўсё ж пакладаюцца на ўнівэрсальнасьць нормы, якая патрабуе даць ўсім нацыям права на самавызначэньне, агалошанае Дэклярацыі Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў, бо толькі такім спосабам можна дабіцца міжнароднай падтрымкі сябе й апраўдаць свае ўласныя партыкулярныя патрабаваньні.
Менавіта так рабіў нацыяналізм з моманту свайго нараджэньня. Францускія жырандысты абаранялі ідэю экспарту рэвалюцыі ў іншыя краіны з мэтаю іхнага нацыянальнага вызваленьня. 15 сьнежня 1792 г. Канвэнт Францускай Рэспублікі прыняў Дэкрэт, які патрабаваў ад генэралаў рэспубліканскай арміі, каб у выпадку заваёвы чужых тэрыторыяў яны агалошвалі сувэрэнітэт народу захопленай краіны ад імя францускай нацыі, якая гарантуе яму роўнасьць правоў і братнюю падтрымку. Ідэя, што ўсе нацыянальна-вызвольныя рухі павінны выкарыстоўваць францускую мадэль, атрымала водгук у Ірляндыі, Італіі й некаторых іншых краінах, але вельмі хутка стала відавочным, што экспарт рэвалюцыі й нацыяналізму служыў імпэрскім плянам Францыі, якая жадала заваяваць іншыя народы і ўстанавіць сваю гегемонію ў Эўропе. Гэта выклікала хвалю антыфранцускага нацыянальна-вызвольнага руху, асабліва моцнага ў Гішпаніі й Германіі.
Аднак у XIX ст. ідэя „міжнароднай салідарнасьці нацыяналістаў усіх краінаў” не памерла. Яна выяўлялася ў акцыях узаемадапамогі й падтрымкі патрыётаў падзеленай Польшчы й Вугоршчыны, барацьбітоў за свабоду Грэцыі, Італіі, Ірляндыі з боку эўрапейскіх дэмакратаў. Адзін з выбітных кіраўнікоў руху карбанарыяў Мадзіні пісаў:
„Што прымушае біцца нашыя сэрцы мацней, калі мы чуем аповеды аб бітвах за нацыянальнае вызваленьне ў далёкіх ад нас краінах? …Народы Грэцыі, Польшчы, Чаркесіі ўздымаюць сьцягі айчыны й незалежнасьці, змагаюцца, перамагаюць і паміраюць за гэта; што прымушае нас радавацца разам зь імі іхным перамогам і сумаваць з прычыны паразы? …І чаму з такім моцным жаданьнем мы чытаем дзіўныя гісторыі аб патрыятычнай любові да Грэцыі, пераказваем іх нашым дзецям з пачуцьцём гонару, амаль такім самым, як калі б яны былі аповедамі нашых бацькоў?”.
Апрача сваёй маральнай вартасьці, культурна-плюралістычны падыход мае й мэтадалягічныя перавагі. Ён вольны ад тэарэтычных недахопаў арганічнай канцэпцыі нацыяў і нацыяналізму, якая базуецца выключна на этнацэнтрысцкім аналізе аргумэнтаў на карысьць канкрэтнай нацыі, пакідае ўбаку ўнівэрсалісцкае абгрунтаваньне правоў нацыяў як такіх і страчвае, такім чынам, усякую магчымасьць для дыялёгу між нацыянальнымі культурамі.
Культурна-плюралістычны кірунак робіць магчымым правядзеньне дакладных разьмежавальных лініяў паміж нацыяналізмам, з аднаго боку, і вялікадзяржаўным шавінізмам, расізмам, фашызмам і нацызмам, зь іншага. „Нацызм, — на думку Э. Сьміта, — знаходзіцца ў вялікай супярэчнасьці з нацыяналізмам in toto. На першы погляд ён здаецца фінальнай кульмінацыяй этнацэнтрысцкага нацыяналізму… Аднак калі прааналізаваць тэндэнцыю разьвіцьця нацысцкай ідэалёгіі, мы пабачым, што першапачатковая ідэя вэртыкальнага падзелу сьвету, якая прадугледжана ў тым ліку й „этнацэнтрысцкім нацыяналізмам”, паступова замяняецца ў ёй расавым імпэрыялізмам і пераходзіць да дыямэтральна працілеглага цьверджаньня аб устанаўленьні расавага каставага ладу ў глябальным маштабе на падставе псэўданавуковай сацыял-дарвінісцкай тэорыі”.
Расізм і шавінізм зьяўляюцца гіерархізацыяй адпаведна расаў і дзяржаваў і таксама супярэчаць нацыяналістычным прынцыпам, якія адмаўляюць падзел на расы й дзяржавы першага й другога гатунку. „Нацыяналісты больш падобныя да патрыётаў, — адзначае М. Уолзэр, — і таму яны могуць паважаць і цаніць перакананьні іншых людзей, падобныя да іхных уласных, не разглядаючы іншых у якасьці сваіх канкурэнтаў і антаганістаў”.
Такім чынам, культурна-плюралістычная канцэпцыя нацыяналізму даказвае, што гэта не настолькі этнацэнтрычная ідэалёгія, як тое сьцьвярджаюць лібэральныя дасьледчыкі, і што нацыяналізм сумяшчальны з многімі прынцыпамі лібэралізму. Аднак у той самы час дадзены кірунак яўна недаацэньвае значэньне палітычнага аспэкту нацыяналізму, ролю нацыянальнай дзяржаўнасьці для рэалізацыі культурных спадзеваў людзей, што знаходзіць сваё ўвасабленьне ў вельмі шырокай і размытай інтэрпрэтацыі ім права на нацыянальнае самавызначэньне. Яно, на думку культурных плюралістаў, можа быць рэалізаванае ў тым ліку і ў выглядзе нацыянальнай аўтаноміі, а таксама ў форме фэдэрацыйных і канфэдэрацыйных дзяржаўных утварэньняў і г. д. Практыка сьведчыць, што часта гэткі спадзеў аказваецца ілюзіяй.
Палітычная канцэпцыя нацыяў і нацыяналізму
Яшчэ адным кірункам зьяўляецца тлумачэньне нацыяналізму праз прызму ня толькі соцыя-культурных, але й палітычных працэсаў, якія аб’ектыўна паставілі пытаньне аб нацыях і нацыянальных дзяржавах на парадку дня рэальнай палітыкі пры канцы ХVIII — на пачатку ХIХ ст. і ня страцілі сваёй значнасьці да сёньня. Энтані Сьміт лічыць, што нацыянальная ідэя, якая зьявілася ў тую эпоху ў Эўропе й Паўночнай Амэрыцы, абапіраецца на наступныя асноўныя прынцыпы:
Перакананьне, што ўсе тыя, хто мае супольную гісторыю і культуру, павінны жыць разам, асобна ад іншых, на сваёй шанаванай і прызнанай радзіме;
Сьветаадчуваньне, у адпаведнасьці зь якім чалавецтва рэальна й натуральным чынам падзелена ў адпаведнасьці з гісторыяй і культурай на пэўныя супольнасьці, якія называюцца нацыямі. Кожная зь іх своеасаблівая й ўнікальная, кожная прыносіць нешта сваё, каштоўнае ў адзіную сям’ю народаў. Кожная нацыя абумоўленая самавызначэньнем сваіх чальцоў, бо ейная спэцыфічная культура фармуе асобу. Гістарычная культура, як ланцуг, зьвязвае сучаснае й будучае пакаленьні з усімі папярэднікамі й такім чынам фармуе нацыянальны характар і звычаі;
Салідарнасьць між людзьмі, якія складаюць нацыю, грунтуецца на валоданьні пэўнай тэрыторыяй, бо без тэрыторыі немагчыма пабудаваць брацтва і ўзаемадапамогу, якія неабходныя нацыянальнай ідэі;
— Неабходнасьць свабоды радзімы. Ёю ня могуць кіраваць іншыя, людзі іншай культуры. Такім чынам, нацыяналісты ўвязваюцца ў палітыку, у барацьбу за самакіраваньне й сувэрэнітэт сваёй краіны.
Нацыяналізм, на думку Сьміта, уключае ў сябе чатыры элемэнты: асаблівае сьветаўспрыманьне, культуру, салідарнасьць і палітыку й адпавядае ідэалягічным, культурным, сацыяльным і палітычным чаканьням і запатрабаваньням людзей. Нацыяналізм — гэта праграма дзеяньняў для рэалізацыі гэтых ідэяў і дасягненьня мэтаў. Ягоны посьпех на працягу двух стагодзьдзяў часткова залежаў ад шкалы запатрабаваньняў, якія ён забясьпечваў. Але ня менш важнымі зьяўляюцца тыя спосабы, пры дапамозе якіх нацыяналісты могуць адаптаваць сьветаўспрыманьне, культуру, салідарнасьць і дзейнасьць адносна розных сытуацыяў і інтарэсаў. Менавіта падобная гнуткасьць дазволіла нацыяналізму бесьперапынна абнаўляцца й распаўсюджвацца, у тым ліку й за кошт ягоных ідэалягічных канкурэнтаў, з 1789 г. і па сёньняшні дзень.
Палітычна-ідэалягічнае разуменьне дадзенага тэрміну заключаецца ў наступным: „Ім пазначаецца адзіны базыс для палітыкі ўраду й сапраўдны гістарычны шлях да справядлівасьці й сацыяльнага прагрэсу. Гэта сучасная, рэвалюцыйная й спэцыфічна нацыяналістычная канцэпцыя, палітычны ідэал, які належыць эпосе вялікіх пераменаў. У гэтай канцэпцыі нацыяналізм становіцца нечым большым, чым проста масавым пачуцьцём, заснаваным на этнацэнтрызьме, большым, чым „нацыянальныя эмоцыі” ці „нацыянальная сьвядомасьць”. Ён сам становіцца ідэалёгіяй, здольнай да канкурэнцыі зь іншымі палітычнымі ідэалёгіямі, і адрозьніваецца пры гэтым сваім цьвёрдым апірышчам на „натуральныя” масавыя пачуцьці, якія заўсёды спадарожнічаюць этнічнай асацыяцыі… Такім чынам, „нацыі” ня проста зьяўляюцца сховішчамі ўсяго сьвятога й „натуральнага” ці ўсяго, што на самай справе „ўкаранілася”. Яны становяцца інструмэнтам сацыяльнай мабілізацыі й арэнай рэвалюцыі. Нацыяналізм палітызуе нацыю. Ён ператварае культуру ў базыс і крытэр палітыкі й стварае асноўны палітычны каркас для сацыяльнага разьвіцьця ў нашу эпоху. Ён ператварае нацыю ў нацыянальную дзяржаву. Нацыя зьяўляецца спэцыфічна сучасным ідэалам, і на яго арыентаваныя ўсе сучасныя імкненьні да аўтэнтычнасьці, самарэалізацыі, аўтаноміі й прыналежнасьці...”.
Такім чынам, канцэпцыя нацыі й нацыяналізму, выкладзеная Сьмітам, дазваляе пашырыць гарызонты нашых уяўленьняў аб гэтых паняцьцях, выдзеліць тыя іхныя характарыстыкі, якія дазваляюць выкарыстаць гэтыя ідэі палітычным сілам у барацьбе за свабоду й дэмакратыю. Без нацыянальнага каркасу бессэнсоўна весьці размову аб дэмакратычных пераўтварэньнях дзяржаўнага ўладкаваньня. Апэляцыя да абстрактнага народу, на які хочуць абаперціся дэмакратычныя палітыкі, — абсалютна пусты занятак, бо народ заўсёды канкрэтны і ў гэтай сваёй канкрэтнасьці нацыянальны; ён заўсёды валодае пэўным гістарычным і культурным абліччам, зьвязаны з традыцыямі й звычаямі. Зь іншага боку, народ ці этнакультурнае ўтварэньне для рэалізацыі свайго патэнцыялу павінен ператварыцца ў нацыю, стаць на ўзровень разуменьня неабходнасьці выкарыстаньня палітычных мэтадаў для сьцьвярджэньня свайго сувэрэнітэту. Толькі дэмакратычная палітыка ў стане задаволіць гэтую патрэбу народу ў поўным аб’ёме ў рамках нацыянальнай дзяржавы, самай аптымальнай формы для ўвасабленьня ў жыцьцё нацыянальных памкненьняў, у тым ліку й памкненьняў этнічных меншасьцяў. Таму нацыяналізм, які разумеецца ня ў вузка этнацэнтрысцкім сэнсе гэтага слова, а шырока, як рух за народнае самавызначэньне, цалкам сумяшчальны з барацьбой за дэмакратыю.
Нацыяналізм і індустрыйнае грамадзтва
Эрнст Гелнэр, адзін зь вядучых спэцыялістаў у галіне нацыяналізму, разглядае яго ў рамках тэорыі мадэрнізацыі як непазьбежны прадукт індустрыйнага грамадзтва і ўласьцівай яму масавай камунікацыі. „Нацыяналізм зьяўляецца ў першую чаргу палітычным прынцыпам, які настойвае на тым, што палітычная й нацыянальная адзінкі павінны супадаць міжсобку... Нацыяналістычныя пачуцьці зьяўляюцца пачуцьцямі гневу, выкліканымі парушэньнем гэтага прынцыпу, ці задавальненьня, выкліканымі ягоным выкананьнем. Нацыяналістычны рух зьяўляецца актуалізацыяй любога з гэтых пачуцьцяў… Карацей кажучы, нацыяналізм зьяўляецца тэорыяй палітычнай легітымнасьці, якая патрабуе, каб этнічныя межы не разразаліся палітычнымі і, у прыватнасьці, каб этнічныя межы ўнутры дадзенай дзяржавы не аддзялялі носьбітаў улады ад астатніх грамадзянаў”.
На думку Гелнэра, вызначэньне тэрміну „нацыя” зьяўляецца значна больш складанай справай, чым вызначэньне паняцьця „дзяржава”. Сучасны чалавек прызвычаіўся жыць у нацыянальнай дзяржаве й разглядаць яе як норму свайго існаваньня, таму яму вельмі цяжка ўявіць сабе сытуацыю, пры якой адсутнічае дзяржава. Але яшчэ больш складана ўявіць адсутнасьць нацыі.
Францускі эмігрант, які жыў у пэрыяд напалеонаўскіх войнаў у Германіі, Шаміcо, напісаў у свой час протакафкіянскі раман пра чалавека, які згубіў свой цень. Нягледзячы на складанасьці сюжэтнай лініі й стылю, няцяжка здагадацца, што для аўтара чалавек бязь ценю азначаў чалавека бяз нацыі. Калі ягоныя сябры й знаёмыя адкрылі гэты факт, яны сталі пазьбягаць гэтага вельмі адоранага й прыемнага ў зносінах юнака. Чалавек павінен мець нацыянальнасьць, як мае нос і вушы. Бывае, што людзі губляюць гэтыя органы ў выніку няшчасных выпадкаў. Таксама й страта нацыянальных рысаў зьяўляецца для чалавека сапраўднай катастрофай.
Усё гэта здаецца бясспрэчным і відавочным у наш час, але ня ёсьць абсалютнай ісьцінай, лічыць Гелнэр. Прыналежнасьць да нацыі не зьяўляецца наперад дадзенай характарыстыкай чалавечай прыроды, але ў сучасным грамадзтве гэта менавіта так уяўляецца намі. Насамрэч, нацыі, як і дзяржавы, не існуюць ува ўсе часы й пры любых умовах. Нацыяналізм настойвае на тым, што яны прызначаны адзін для аднаго, існаваньне аднаго бязь іншага зьяўляецца няпоўным і трагічным. Але перш чым аб’яднацца, дзяржавы й нацыі павінны былі ўзьнікнуць у якасьці самастойных зьяваў. Дзяржава зьявілася без дапамогі нацыі. Некаторыя нацыі ўзьніклі без блаславеньня сваіх дзяржаваў. Зьяўляецца дастаткова спрэчным цьверджаньне, што нарматыўная ідэя нацыі ў яе сучасным сэнсе папярэднічала існаваньню дзяржавы. Гелнэр лічыць, што ідэя нацыі, якая падаецца цяпер нарматыўнай і ўнівэрсальнай, абапіраецца на наступныя палажэньні:
1. Два чалавекі належаць да адной і той самай нацыі, калі яны падзяляюць супольную культуру, калі культура, у сваю чаргу, азначае сыстэму ідэяў, сымбаляў, асацыяцыяў, спосабаў паводзінаў і камунікацыі.
2. Два чалавекі належаць да адной і той самай нацыі толькі й калі толькі яны прызнаюць адзін аднаго ў якасьці прыналежных да адной і той самай нацыі.
Іншымі словамі, нацыі вызначаюць чалавека. Яны зьяўляюцца артэфактамі чалавечых перакананьняў, ляяльнасьці й салідарнасьці. Простая сукупнасьць асобаў (жыхароў дадзенай тэрыторыі, якія гавораць на пэўнай мове, напрыклад) становіцца нацыяй, калі чальцы гэтай сукупнасьці рашуча прызнаюць пэўныя ўзаемныя правы й абавязкі ў адносінах адзін да аднаго, дзякуючы сваёй прыналежнасьці да яе. Іхнае прызнаньне адзін аднаго як чальцоў падобнай супольнасьці ператварае іх у нацыю, а ня нейкія іншыя супольныя ўласьцівасьці, якімі б яны ні былі і якія аддзяляюць гэтую сукупнасьць ад нечальцоў”.
Такім чынам, Гелнэр дае культурна-антрапалягічнае й валявое вызначэньне нацыі. Кожнае зь іх утрымлівае некаторыя важныя моманты, якія дазваляюць зразумець, што гэта такое. Аднак гэта толькі першае набліжэньне да разуменьня сутнасьці дадзенай зьявы. Разьвіваючы яго далей, Гелнэр удакладніў сваё разуменьне нацыі й прыйшоў да высновы, што нацыя — гэта сукупнасьць людзей, якія аб’яднаныя палітычна (ці імкнуцца да палітычнага аб’яднаньня) з усімі тымі й толькі тымі, хто падзяляе іхную стандартызаваную „высокую” культуру. Іншымі словамі, нацыя зьяўляецца адзінствам трох асноўных кампанэнтаў: валявога, які знаходзіць сваё выражэньне ў ідэнтыфікацыі людзей з пэўным этнасам; культурнага, які праяўляецца ў разьвіцьці стандартызаванай („высокай”, па вызначэньні аўтара) культуры, што зьяўляецца сродкам камунікацыі пэўнай супольнасьці; палітычнага, які рэалізуецца ў нацыянальнай дзяржаве.
Тым самым Гелнэр прапаноўвае свайго роду сынтэтычны падыход, што аб’ядноўвае элемэнты культурна-плюралістычнага, валюнтарысцкага й палітычнага. На наш погляд, гэтая канцэпцыя ў найбольшай ступені адпавядае задачы тлумачэньня такой складанай зьявы, як нацыяналізм. Яна не зьяўляецца эклектычнай, бо паказвае, што дадзены сынтэз магчымы толькі ў пэўных сацыяльных умовах, якія ўзьнікаюць у эпоху пераходу чалавецтва ад аграрнага грамадзтва да індустрыйнага.
Мы разгледзелі асноўныя падыходы сучаснай палітычнай сацыялёгіі й культурнай антрапалёгіі да вызначэньня нацыяў і нацыяналізму. Пры ўсёй шматстайнасьці падыходаў, большасьць аўтараў схільныя разьмяжоўваць такія паняцьці, як этнас і нацыя, этнацэнтрызм і нацыяналізм. У роўнай ступені зьяўляецца важным правядзеньне дакладнай разьмежавальнай лініі між нацыяналізмам і шавінізмам. Апошні ўзьнікае тады, калі нацыянальная дзяржава выходзіць за свае натуральныя культурныя межы й становіцца імпэрыяй, а нацыя, забываючыся на партыкулярныя патрабаваньні, дэкляруе ўнівэрсальныя, прыпісваючы сабе глябальную альбо рэгіянальную місію выратаваньня чалавецтва. Нацыяналізм, такім чынам, займае нішу між гэтымі крайнасьцямі: вузкім этнацэнтрызмам, з аднаго боку, і вялікадзяржаўным шавінізмам, з другога.
Некаторыя канцэпцыі паходжаньня нацыяналізму
Якім чынам узьнікае нацыяналізм? Ці зьяўляецца яго фармаваньне неабходнасьцю, ці гэта чыстая выпадковасьць? Ці існаваў ён заўсёды, ці ўяўляе сабой атрыбут мадэрнізацыі й асаблівасьць сучаснага грамадзтва?
Неабходнасьць ці выпадковасьць
Калі нацыяналізм унівэрсальны й вечны, тады, напэўна, ён — неабходнасьць, неад’емная ўласьцівасьць прыроды чалавека, псыхалёгіі й грамадзкіх дачыненьняў. Менавіта так разглядаюць сябе й свой статус многія нацыяналісты. Цікава, што гэты статус вельмі часта прыпісваецца нацыяналізму ягонымі праціўнікамі. „Гуманістычныя інтэрнацыяналісты”, якія ганьбяць партыкулярызм, выключнасьць, адсутнасьць талерантнасьці, вузкасьць і жорсткасьць нацыяналізму, тым ня менш, зь вялікім шкадаваньнем прызнаюць, што гэтыя рысы глыбока ўкаранёныя і ўнівэрсальна ўласьцівыя чалавечаму розуму й сэрцу. Яны па-фарысэйску выстаўляюць сябе як людзей, што вядуць цяжкую й невыносную барацьбу з атавістычнымі, але ўсё роўна магутнымі тэндэнцыямі разьвіцьця чалавечай сьвядомасьці. Яны імкнуцца пераадолець гэтыя тэндэнцыі, але прызнаюць іхную сілу і ўсюдыіснасьць; спадзяюцца, што адкрытасьць, маральнасьць і ўсеагульнае братэрства перамогуць, але глыбока занепакоеныя сілай супрацьлеглых тэндэнцыяў.
З аднаго боку, Э. Гелнэр скептычна глядзіць на „ўнівэрсалізм”, прыпісваны нацыяналізму й нацыянальным пачуцьцям прыхільнікамі гэтай ідэалёгіі. Зь іншага боку, ён не прымае і ўяўленьняў пра маніхейскую барацьбу між „атавістычным партыкулярызмам” і „асьвечаным унівэрсалізмам”. Ён адкідае й зьвязаную з гэтымі поглядамі так званую „тэорыю сну”, якая прапануецца некаторымі нацыяналістычнымі мысьлярамі ў імкненьні прымірыць тэорыю ўнівэрсальнасьці нацыяналізму, ад якой яны ня могуць адмовіцца, зь неаспрэчнымі фактамі ягонай яўнай адсутнасьці на гістарычнай авансцэне на працягу многіх стагодзьдзяў.
„Тэорыя сну” настойвае на гераічнай ролі абуджальнікаў нацыянальных пачуцьцяў. Нацыяналізм, сьцьвярджае яна, быў насамрэч заўсёды, але спаў. Наша нацыя заўсёды была тут; яна вечная, непераможная, выходзіць за рамкі эфэмэрных сутнасьцяў і пакаленьняў, у якія яна была ўвасоблена. Асноўны будаўнічы матэрыял чалавецтва — гэта нацыі й іхнае існаваньне — не выпадковы й не маральна неістотны факт, наадварот, ён мае цэнтральнае значэньне для самарэалізацыі чалавечай асобы.
Крайняй альтэрнатывай надзяленьня нацыяналізму рысамі неабходнасьці зьяўляецца супрацьлеглы пункт погляду, які разглядае яго як выпадковасьць, вынаходніцтва, другасны прадукт напісаных групай мысьляроў твораў у пэўнай гістарычнай сытуацыі. Найбольш поўна ён выкладзены францускім навукоўцам Элі Кедуры ў адной зь ягоных апошніх працаў — „Нацыяналізм”.
Мы згодныя з Гелнэрам, які адмаўляе кожную з гэтых палярных пазыцыяў. „Нацыяналізм не зьяўляецца ані ўнівэрсальнай і неабходнай зьявай, ані выпадковым і пабочным прадуктам, плодам пустаслоўя й легкаверных чытачоў. Ён уяўляе сабой неабходны вынік ці знаходзіцца ў пэўнай сувязі з пэўнымі сацыяльнымі ўмовамі, якія, так здарылася, зьяўляюцца нашымі ўмовамі, і яны таксама шырока распаўсюджаныя, глыбокія і ўсёахопныя”.
Калі ўзьнікае нацыяналізм? (Дыскусія „мадэрністаў” і „дамадэрністаў”)
Калі Гелнэр у пытаньні аб неабходнасьці ці выпадковасьці нацыяналізму займае прамежкавую пазыцыю, то па іншай важнай праблеме, зьвязанай з процістаяньнем „мадэрністаў” і „дамадэрністаў”, ён далучаецца да аднаго з працілеглых пунктаў погляду. „Апошнія адстойваюць старадаўняе паходжаньне нацыяналізму; першыя шукаюць ягоныя вытокі ў сучасным сьвеце. Наша пазыцыя па гэтым пытаньні зьяўляецца яснай: карані нацыяналізму трэба шукаць у сучаснасьці”, — падкрэсьлівае аўтар.
Пад мадэрнізацыяй прынята разумець глябальны працэс асучасьніваньня грамадзкіх дачыненьняў, пераходу ад традыцыйных сацыяльных структураў і вартасьцяў да сучасных. С. Гантынгтан указвае, што мадэрнізацыя ўяўляе сабой „шматаблічны працэс, які ўключае перамены ўва ўсіх сфэрах чалавечай сьвядомасьці й чалавечай дзейнасьці… Асноўнымі аспэктамі мадэрнізацыі зьяўляюцца: урбанізацыя, індустрыялізацыя, сэкулярызацыя, дэмакратызацыя, разьвіцьцё адукацыі, сталы ўдзел сродкаў масавай інфармацыі ў грамадзка-палітычным жыцьці”. Мадэрнізацыя прыводзіць да глыбокіх зьменаў на псыхалягічным, інтэлектуальным, дэмаграфічным, сацыяльным, эканамічным і палітычным узроўнях жыцьця грамадзтва. Вельмі важным для тэмы нашага досьледу зьяўляецца тое, што мадэрнізацыя рэзка мяняе вартасныя арыентацыі людзей. Калі „традыцыйны чалавек” аддае перавагу пастаянству ў прыродзе й грамадзтве й ня верыць у здольнасьці людзей нешта радыкальна мяняць у навакольным асяродзьдзі, то „сучасны чалавек”, наадварот, арыентаваны на перамены й верыць у іхную неабходнасьць і магчымасьць. Гэта патрабуе ад яго пашырэньня аб’ектаў, да якіх ён ставіцца ляяльна й зь якімі ідэнтыфікуе сябе: ад канкрэтных групаў — такіх, як сям’я, клан, вёска — да больш буйных і непэрсаніфікаваных утварэньняў — такіх, як кляса й нацыя.
„Дамадэрнізм” (канцэпцыя дасучаснага паходжаньня нацыяналізму) сьцьвярджае, што нацыі ўнівэрсальныя й існавалі заўсёды, а нацыяналізм знаходзіў сваю праяву ў розных формах і варыянтах на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва.
Мы ўжо разглядалі некаторыя аспэкты гэтай пазыцыі, калі гаварылі пра „тэорыю сну” й „абуджальнікаў”. Напрыклад, славацкія нацыяналісты настойваюць на тым, што іхная нацыя на працягу доўгага гістарычнага пэрыяду пасьля перасяленьня славянаў ува Ўсходнюю Эўропу займала тэрыторыю між Татрамі й Дунаем. Заўсёды існавала славацкая этнакультурная супольнасьць, якую розныя былыя імпэрыі й чужаземныя ўладары адмаўляліся прызнаваць, ненавідзелі, зьневажалі. Рысы гэтай супольнасьці й ейны ўнікальны дух перадаваліся з пакаленьня ў пакаленьне на працягу стагодзьдзяў, пакуль ня склаліся спрыяльныя ўмовы для іхнай актуалізацыі. Патрэбы ў камунікацыі прывялі да ўзьнікненьня пісьмовай мовы, літаратуры, школаў, набажэнстваў на pоднай мове. Сфармавалася нацыянальная інтэлігенцыя, якая пачала палітычную барацьбу супраць прыгнёту, за нацыянальныя правы, што прывяло да поўнай незалежнасьці 1 студзеня 1992 г.
Аналягічна разважаюць нацыяналісты і ў іншых краінах: ад Шатляндыі да Тыбэту, ад Сэрбіі да Палінэзіі. Супольнае для іхных разважаньняў палягае ў тым, што ўсе яны схільныя разглядаць працэс станаўленьня й разьвіцьця канкрэтных нацыяў як натуральны й доўгі, які замоўчваецца й адмаўляецца іхнымі „больш разьвітымі” суседзямі, якія прасунуліся ў гэтым руху далей (у выпадку Славаччыны — народамі Аўстрыі, Вугоршчыны й Чэхіі). Іншымі словамі, нацыі, перш чым стаць сучаснымі й авалодаць дзяржаўнасьцю, праходзяць праз цэлы шэраг ступеняў разьвіцьця, кожнай зь якіх ня трэба ігнараваць альбо недаацэньваць. Пазыцыя „дамадэрністаў” заключаецца ў тым, што да-сучасная й самакаштоўная „этнічнасьць” зрабіла значна большы й, бясспрэчна, пазытыўны ўнёсак у той выбух нацыяналізму, які здарыўся ў сучасную эпоху, чым гэта прынята лічыць „мадэрністамі”.
Том Нэйрн, які абараняе пункт погляду „дамадэрністаў”, выкладае ягоныя асноўныя пастуляты наступным чынам: „У пэўным сэнсе, вядома ж, нацыянальнасьці павінны былі насамрэч быць тут заўсёды й павінны былі ўсьведамляць сваю прысутнасьць цалкам ці напалову, прынамсі, ня спаць. Значыць, стракатасьць чалавецтва не павінна ўспрымацца як пасіўная дадзенасьць, коўдра з абрэзкаў этнічнай сыравіны, якая аказалася ў наяўнасьці, калі ўдарыла маланка мадэрнізацыі. Усе досьледы ў галіне сацыяльнай антрапалёгіі (уключаючы раньнюю працу Гелнэра аб Паўночнай Афрыцы) паказваюць, наколькі непасіўнай насамрэч была традыцыйная супольнасьць, нават калі ейная несупынная дынаміка была ў асноўным цыклічнай і закрытай”.
Якім жа чынам доўгі працэс этнічнага разьвіцьця дасягае сваёй кульмінацыі ў фармаваньні нацыяў і нацыянальных дзяржаваў? Да зьяўленьня канцэпцыі мадэрнізацыі галоўнай парадыгмай этна-нацыянальных досьледаў была так званая „тэорыя крыві”, якая сьцьвярджала спадчынную перадачу асноўных культурных характарыстык людзей з пакаленьня ў пакаленьне. Але пачынаючы з 30-ых гадоў ХХ ст. усё, што асацыявалася з „крывёю”, стала разглядацца як адгалінаваньне расізму й нацыянал-сацыялізму. Ад крыві стала кепска патыхаць. Усялякія формы псэўданавуковага сацыял-дарвінісцкага падыходу паразытавалі на гэтай тэорыі, каб абгрунтаваць і апраўдаць панаваньне адных народаў над другімі, прыгнёт слабых моцнымі, вынішчэньне непрыстасаваных да жыцьця барбараў разьвітымі й „цывілізаванымі” нацыямі.
На думку Т. Нэйрна, падзеі 1989 г. ува Ўсходняй Эўропе прымушаюць нас вярнуцца да „тэорыі крыві”, але ў перагледжаным выглядзе. Нэйрн лічыць, што сучасны „дамадэрнізм” павінен факусаваць сваю ўвагу ня столькі на біялягічных, колькі на сацыяльных фактарах перадгісторыі й эвалюцыі кланавых дачыненьняў, якія аб’ядноўваюць natus (лац. „прырода”. — У.Р.) з нацыяй, і затым, пад узьдзеяньнем працэсу мадэрнізацыі, з нацыяналізмам. Конар Круз О’Браен вельмі дакладна сфармуляваў гэтую думку ў сваіх развагах аб пераемнасьці чалавечай сьвядомасьці. „Вуснамі старэйшых пакаленьняў нам распавядаюцца нашы ўспаміны, пакуль мы не ўсьвядомім нейкага чуцьця пераемнасьці, якое накладае адбітак на нашае асабістае існаваньне. Ступень, у якой мы ўсьведамляем гэтае пачуцьце, і тая форма, якую яно прымае — нацыянальная, рэлігійная, расавая ці сацыяльная, — залежаць ад нашага ўяўленьня, а таксама ад пэрсанальных якасьцяў, меркаваньняў і красамоўнасьці нашых старэйшых сваякоў. Дзеці, калі яны валодаюць уяўленьнем, могуць уключыць у сваё жыцьцё істотную частку часу, які працякаў да іхнага зьяўленьня на сьвет „.
Іншымі словамі, нацыянальная сьвядомасьць фармуецца пад узьдзеяньнем культуры і ўяўленьня; на яе могуць узьдзейнічаць як вонкавыя імпульсы, так і індывідуальныя намаганьні, накіраваныя на ўключэньне ў этнічную супольнасьць. Мы ўсе ўдзельнічаем у вызначэньні сэнсу й формы той „працягласьці”, якая сягае каранямі глыбокае й туманнае мінуўшчыны, з аднаго боку, і фармуе сілай уяўленьня будучае, зь іншага. Таму, з пункту погляду „дамадэрністаў”, няправільна разглядаць тыя культурныя артэфакты, якія склаліся да ўключэньня працэсу мадэрнізацыі, як нешта выключна патэнцыйнае, неістотнае й лятэнтнае пры ўзьнікненьні нацыяналізму. Напрыклад, нельга недаацэньваць ролі рэлігіі ў станаўленьні нацыі й палітычнага руху за ейнае самавызначэньне. (У канцэпцыі мадэрнізацыі гэтая роля недаацэньваецца.)
Такім чынам, „дамадэрнісцкая” тэорыя настойвае на існаваньні цэлага шэрагу фактараў, якія разьвіваліся на працягу ўсёй гісторыі й аказалі, прынамсі, такі сама ўплыў на фармаваньне нацыяналізму, што й выбух мадэрнізацыі 200 з гакам гадоў таму. Да ліку іх адносяцца розныя антрапалягічныя стылі паводзінаў, лінгвістычныя й сацыяльна-псыхалягічныя асаблівасьці, рэлігія, вясковая культура, праявы нацыянальнай спэцыфікі ў мастацтве і г. д. На думку Т. Нэйрна, мы можам прылічыць да ліку гэтых фактараў нават спорт. „Калі краіны, якія не дасягнулі яшчэ стадыі нацыяналізму, схільныя набываць спэцыфічную адметнасьць пры дапамозе багоў, племянной прыналежнасьці, вясковых мітаў і тэрыторыі, то іхныя сучасныя спадкаемцы адчуваюць падобнае ўзьдзеяньне з боку спартовай ідэнтыфікацыі й суперніцтва”.
На наш погляд, тэорыя фактараў, якая прапаноўваецца „дамадэрністамі”, мае шэраг істотных недахопаў. Перш за ўсё, яна ўносіць блытаніну ў дыфэрэнцыяцыю этнасаў і нацыяў. Нягледзячы на тое, што практычна ўсе дасьледчыкі гэтай школы прызнаюць, што такая розьніца існуе, як і розьніца паміж нацыяналізмам і этнацэнтрызмам, пры дапамозе іхнага канцэптуальнага інструмэнту вельмі складана (калі ўвогуле магчыма) правесьці разьмежавальную лінію паміж гэтымі зьявамі. Вядома, нараджэньне нацыяналізму было абумоўлена фактарамі ня толькі сацыяльна-эканамічнымі, але й духоўнымі, рэлігійнымі і г. д. Але для таго каб адбыўся такі сынтэз духоўных і матэрыяльных пачаткаў, неабходныя грамадзкія вымогі, пра якія „дамадэрнізм” маўчыць. Яны дэталёва прааналізаваныя ў рамках канкурэнтнага гэтай плыні кірунку, які разглядае нацыяналізм як магутны й эфэктыўны адказ чалавецтва на выклікі, зь якімі яно сутыкнулася ў працэсе мадэрнізацыі.
джерело:
часопис „ARCHE”
